नेपालको इतिहासलाई पल्टाएर हेर्ने हो भने, हामीले यस्ता घटना देख्यौं, जसले देशलाई भड्खालोमा पुर्‍यायो। तर, ती घटनामा समयमै प्रश्न उठेन, सत्य बाहिर ल्याइएन। २०५८ सालमा राजा वीरेन्द्रसहित राजपरिवारको बंश नाश हुँदा राजसंस्थाका समर्थकहरू कहाँ थिए? उनीहरू किन मौन बसे? आज गणतन्त्र असफल भयो भनेर फेरि राजा चाहिन्छ भन्नेहरू तिनै हुन्, जो त्यो बेलामा राजा बचाउन चुप लागेका थिए।

यो कस्तो विडम्बना हो? जब देशको राष्ट्राध्यक्षको हत्या हुन्छ, सम्पूर्ण राजपरिवार नै नष्ट पारिन्छ, अनि त्यसको साँचो खोज्न आवाज उठाइन्न। अनि आज, देश असफल भयो भनेर राजसंस्था फर्काउने आन्दोलन गरिन्छ।

राजा वीरेन्द्र किन मारिए? किन खोजिएन हत्यारा?

राजा वीरेन्द्र केवल एकजना राजा मात्र थिएनन्, उनी नेपालका लागि आशाको केन्द्र थिए। उनी आत्मनिर्भर नेपाल बनाउन चाहन्थे। भारतीय हस्तक्षेपलाई सीमित गर्दै चीनसँग सम्बन्ध सुदृढ पार्न चाहन्थे। राजा महेन्द्रले बनाएको “राष्ट्रियता” को नीति अघि बढाउँदै नेपाललाई ‘शान्तिक्षेत्र’ घोषणा गर्न लागिपरेका थिए।

तर, यो रणनीति बाह्य शक्तिहरूलाई मन परेको थिएन। भारत र पश्चिमा राष्ट्रहरू नेपाललाई कमजोर बनाउने योजनामा थिए। उनीहरूलाई थाहा थियो, जबसम्म राजा वीरेन्द्र रहन्छन्, नेपालले स्वाधीनता गुमाउने छैन। त्यसैले, सन् २००१ (२०५८ साल) मा यस्तो षड्यन्त्र भयो, जसले नेपालको दिशा नै बदल्यो।

सबैभन्दा ठूलो प्रश्न के हो भने, राजा वीरेन्द्र मारिएपछि किन छानबिन भएन?

सेना मौन रह्यो,

न्यायालय मौन रह्यो,

राजनीतिक दलहरू मौन बसे,

राजावादीहरू पनि मौन बसे।

धेरैले प्रश्न सोधे— के दीपेन्द्रले नै हत्या गरे? कि अरू शक्तिहरूले हत्या गराए?

तर, कुनै विश्वसनीय अनुसन्धान भएन। एक साता नबित्दै ज्ञानेन्द्रले राजगद्दी सम्हाले। जनता अन्योलमा पारिए। “दीपेन्द्र हत्यारा” को कथा सुनाइयो, र घटना इतिहासको रहस्य बनाइयो।

यदि त्यतिबेला नै यो घटनाको साँचो खोजिएको भए, अपराधीलाई न्यायको कठघरामा उभ्याइएको भए, नेपाल गणतन्त्रमा परिणत हुने सम्भावना नै थिएन।

आज गणतन्त्रको असफलता र राजसंस्थाको माग

२०६२/६३ को आन्दोलनपछि नेपाल गणतन्त्रमा गयो। जनताले ठाने, अब देश समृद्ध हुन्छ। तर, आज १८ वर्ष बित्दा पनि, देश झन् अराजक, अस्थिर र भ्रष्ट बन्यो। हिजो गणतन्त्रको नारा घन्काउने नेताहरू नै आज सबैभन्दा धेरै भ्रष्ट बने। संविधान बन्यो, तर कार्यान्वयन भएन। जनता निराश भए।

तर, प्रश्न के हो भने— गणतन्त्र असफल भयो भने यसको विकल्प राजसंस्था नै हो त?

राजसंस्था फिर्ता गर्न सकिन्छ कि सकिँदैन भन्ने बहस गर्नुभन्दा अगाडि हामीले बुझ्नुपर्छ, नेपालको समस्या राजसंस्था वा गणतन्त्रमा मात्र छैन, समस्या शासन प्रणालीमा छ।

नेपालमा शासन व्यवस्था परिवर्तन भए पनि शासन शैली, भ्रष्टाचार, पहुँचवाद उस्तै रह्यो।

नेपालमा कति राजा थिए? कति रैती (प्रजा) थिए?

राजसंस्थाको इतिहास हेर्ने हो भने नेपालमा २४० वर्षसम्म राजतन्त्र रह्यो। १७७९ देखि २००८ सम्म शाह वंशले शासन गर्‍यो।

राजा पृथ्वीनारायण शाहदेखि ज्ञानेन्द्र शाहसम्म १२ जना राजा भए।

२०४६ सालसम्म नेपाल पूर्ण राजतन्त्र अन्तर्गत चल्यो।

२०४७ पछि संवैधानिक राजतन्त्र आयो, तर वास्तविक कार्यकारी शक्ति प्रधानमन्त्रीलाई दिइयो।

२०६२/६३ पछि गणतन्त्र घोषणा भयो।

राजतन्त्र हुँदा देशमा दुई वर्ग थिए— राजा र रैती (जनता)। राजा सर्वोच्च शासक थिए, र जनता शासित। जनताको भूमिका शासित हुने मात्र थियो, निर्णय गर्ने अधिकार राजासँग थियो।

आज गणतन्त्र आए पनि जनताको स्थिति उस्तै छ। पहिले राजा सर्वेसर्वा थिए, अहिले दलका नेताहरू राजा बने।

अब के गर्ने?

नेपालका लागि गणतन्त्र भन्दा राजतन्त्र राम्रो कि होइन भन्ने विषय गौण हो। मूल विषय के हो भने, देशमा स्थायित्व र सुशासन कसरी ल्याउने?

यदि देशलाई समृद्ध बनाउनु छ भने, नयाँ विकल्प अपनाउनु पर्छ। न गणतन्त्रको यो स्वरूप ठीक छ, न राजसंस्थाको पुरानो स्वरूप।

👉 सबैभन्दा उपयुक्त व्यवस्था भनेको प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्री वा राष्ट्रपति प्रणाली हो।

किन?

अहिलेको संसदीय व्यवस्थामा प्रधानमन्त्री कमजोर छन्, सत्ता टिकाउन किनेबेच गर्नुपर्छ।

प्रत्यक्ष निर्वाचित प्रधानमन्त्री भए, उनी ५ वर्षसम्म स्थिर रहन्छन्, संसद भत्काउने खेल हुँदैन।

सरकार सिधै जनताप्रति जवाफदेही हुन्छ, सांसद किनबेच बन्द हुन्छ।

बलियो सरकार बनेपछि मात्र विकास सम्भव छ।

नेपाललाई अब अराजक गणतन्त्र वा कमजोर राजतन्त्र चाहिँदैन। हामीलाई स्थिरता, सुशासन, र राष्ट्रिय स्वाधीनता चाहिन्छ। त्यसका लागि अब बहस राजसंस्था बनाम गणतन्त्र होइन, प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी राष्ट्रपति वा प्रधानमन्त्री प्रणालीमा हुनु आवश्यक छ।

निष्कर्ष

राजसंस्थाको माग गर्नेहरू, गणतन्त्रको रक्षा गर्नेहरू— सबैलाई सोच्नुपर्ने बेला आएको छ।

२०५८ सालको हत्याकाण्डको साँचो खोज्ने कि खोज्ने छैन?

देशलाई स्थिर बनाउने नयाँ प्रणाली खोज्ने कि पुरानै असफल प्रणाली दोहोर्याउने?

यदि यही जोशका साथ २०५८ सालमै राजा वीरेन्द्रको हत्यारा खोज्न दबाब दिइएको भए, सायद आज गणतन्त्र असफल भनेर रोइरहनु पर्ने थिएन!