लेखक: नीलकण्ठ गिरी, वरिष्ठ वातावरण पत्रकार
परिचय
नेपालको वातावरणीय स्थिरता अहिले गम्भीर जोखिममा छ, जसको एक प्रमुख कारण प्लास्टिक प्रदूषण हो। प्लास्टिकको अत्यधिक प्रयोग, असफल व्यवस्थापन, र सचेतनाको अभावले गर्दा प्लास्टिक प्रदूषण अहिले देशका ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा व्यापक रूपमा फैलिएको छ। यो लेखमा नेपालमा प्लास्टिक प्रदूषणको इतिहास, यसको चुनौतीहरू, र सरकारको तथ्याङ्कको आधारमा वर्तमान अवस्थाको छानबिन गरिन्छ।
प्लास्टिकको इतिहास र यसको प्रयोग
नेपालमा प्लास्टिकको प्रयोग करिब १९५० दशकबाट शुरू भयो। प्रारम्भमा, प्लास्टिक मुख्यतः शहरी क्षेत्रमा प्रयोग हुने वस्तु थियो, तर पछिल्लो केही दशकमा ग्रामीण भेगसम्म यसको प्रयोग व्यापक रूपमा फैलिएको छ। प्लास्टिकको सस्तो उत्पादन लागत, लचिलोपन, र बहुउपयोगी स्वरूपले गर्दा यो दैनिक जीवनमा गहिरिएर जोडिएको छ। हालसालैको सर्वेक्षणका अनुसार, नेपालमा हरेक वर्ष करिब ७०,००० टन प्लास्टिक फोहोर उत्पादन हुन्छ। यसमध्ये करिब ४०% मात्र व्यवस्थापन गरिन्छ भने बाँकी ६०% प्लास्टिक वातावरणमा नाशविहीन रूपमा छरिन्छ।
प्लास्टिक प्रदूषणको प्रभाव
वातावरणीय प्रभाव
प्लास्टिक प्रदूषणले वातावरणमा गम्भीर असर पुर्याउँछ। नाश हुन नसक्ने प्लास्टिकले जल, माटो, र हावालाई प्रदूषित गर्दछ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार, प्लास्टिकको विघटन हुन हजारौं वर्ष लाग्न सक्छ। यसले गर्दा जमिनमुनिको पानी दूषित हुनु, माटोको उर्वराशक्ति घट्नु, र जैविक विविधता संकटमा पर्नु सामान्य भएका छन्। नेपालका विभिन्न नदी र जलाशयहरू, जस्तै बागमती र विष्णुमती, प्लास्टिक प्रदूषणले अत्यधिक प्रभावित भएका छन्।
स्वास्थ्य प्रभाव
नेपालमा प्लास्टिकको प्रयोगले मानव स्वास्थ्यमा पनि गम्भीर असर पुर्याएको छ। जलाउने क्रममा प्लास्टिकबाट निस्कने डाइअक्सिन र अन्य विषाक्त पदार्थहरूले वायु प्रदूषणको मात्रा बढाउँछन्, जसले स्वासप्रश्वास सम्बन्धी रोगहरूको दर वृद्धि गरेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) का अनुसार, नेपालमा फोहोरको असफल व्यवस्थापन र जलवायु परिवर्तनका कारण वर्षेनी हजारौं मानिसहरूको मृत्यु हुने गर्दछ।
वन्यजन्तुमा असर
नेपालको जैविक विविधता प्लास्टिक प्रदूषणबाट प्रत्यक्ष प्रभावित भएको छ। प्लास्टिकजन्य फोहोरले नदी, ताल, र अन्य जलाशयहरूमा रहेका माछा र अन्य जलचर जनावरहरूको मृत्यु गराउँदैछ। थप रूपमा, प्लास्टिकजन्य प्रदूषणको कारण वन्यजन्तुहरूले झुक्किएर प्लास्टिक खाने गर्छन्, जसले गर्दा उनीहरूको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पर्छ।
चुनौतीहरू: प्लास्टिक प्रदूषण व्यवस्थापनमा समस्या
प्लास्टिकको अत्यधिक प्रयोग
नेपालमा प्लास्टिकको माग दिनानुदिन बढ्दै गइरहेको छ। बजारमा सजिलै उपलब्ध हुने प्लास्टिकका झोला, बोतल, र अन्य प्लास्टिक वस्तुहरूको अत्यधिक प्रयोगले गर्दा प्लास्टिक प्रदूषण नियन्त्रण गर्न चुनौती थपिएको छ। सरकारको प्लास्टिक प्रतिबन्ध गर्ने घोषणाहरू विभिन्न समयमा आए पनि प्रभावकारी कार्यान्वयनको अभावले गर्दा प्लास्टिक प्रयोगमा कुनै खास कमी आएको छैन।
ठोस फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीको कमी
नेपालमा ठोस फोहोर व्यवस्थापन प्रणाली अझै पनि कमजोर अवस्थामा छ। हालसालैको सहरी विकास मन्त्रालय को प्रतिवेदनका अनुसार, देशभरि उत्पादन हुने फोहोरमध्ये ८०% सम्म सही ढङ्गले व्यवस्थापन हुन नसकेको देखिएको छ। प्लास्टिकजस्तो नाशविहीन पदार्थको व्यवस्थापन असफल हुँदा नदी, वन, र अन्य खुला क्षेत्रमा प्लास्टिक थुप्रिन थालेको छ।
जनचेतनाको कमी
नेपालमा प्लास्टिकको असरका बारेमा जनचेतनाको अभावले पनि प्रदूषण नियन्त्रण गर्न चुनौती थपिएको छ। ग्रामीण र शहरी क्षेत्र दुवैमा प्लास्टिकको उचित व्यवस्थापनबारे पर्याप्त जानकारी छैन। प्लास्टिकजन्य फोहोरलाई जलाउने र खुला क्षेत्रमा फाल्ने प्रचलन अझै पनि व्याप्त छ, जसले वातावरणीय जोखिम थपिएको छ।
सरकारको कदम र तथ्याङ्क
नेपाल सरकारले प्लास्टिक प्रदूषण नियन्त्रण गर्न विभिन्न नीति तथा कार्यक्रमहरू अघि सारेको छ। सहरी विकास मन्त्रालय ले २०१५ मा पहिलो पटक प्लास्टिक झोला प्रतिबन्ध गर्ने घोषणा गर्यो, तर यो नीति पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेन। २०२१ मा सरकारले प्लास्टिक झोलामाथि थप कडाइका साथ प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरेको छ, र यसका लागि स्थानीय निकायलाई सहयोग पुर्याउने योजनासमेत बनाइएको छ। तर, नीतिहरूको कमजोर कार्यान्वयन र जनतामा चेतनाको अभावका कारण यो अभियान सफल हुन सकेको छैन।
नेपाल सरकारले राष्ट्रिय ठोस फोहोर व्यवस्थापन नीति २०२० मार्फत ठोस फोहोरको वैज्ञानिक व्यवस्थापनका लागि विभिन्न योजनाहरू अघि सारेको छ। हालसालैको तथ्याङ्कका आधारमा, प्लास्टिकका बोतलहरूको पुन: प्रयोग गर्ने दरमा केही सुधार आएको छ, तर प्लास्टिक झोलाको प्रयोगमा भने उल्लेखनीय कमी देखिएको छैन।
प्लास्टिक प्रदूषण समाधानका उपायहरू
पुन: प्रयोग र पुन: प्रशोधन
प्लास्टिकको पुन: प्रयोग र पुन: प्रशोधनलाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ। हालसालैको सर्वेक्षणका अनुसार, नेपालमा जम्मा १५% मात्र प्लास्टिक पुन: प्रशोधन गरिन्छ। यसलाई बढाउनका लागि पुन: प्रयोग गर्ने उद्योगहरूलाई सरकारले थप प्रोत्साहन दिनु आवश्यक छ। साथै, पुन: प्रयोग गर्न सकिने प्लास्टिकका वस्तुहरूको प्रयोगमा जोड दिनुपर्नेछ।
जनचेतनाको विकास
प्लास्टिक प्रदूषणलाई नियन्त्रण गर्न सबैभन्दा महत्वपूर्ण कदम भनेको जनचेतनाको विकास हो। विद्यालय, कलेज, र सार्वजनिक स्थानहरूमा प्लास्टिकको असरका बारेमा व्यापक सचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक छ। स्थानीयस्तरमा प्लास्टिकको कम प्रयोग गर्ने अभ्यासलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्नेछ।
सशक्त नीति कार्यान्वयन
सरकारले प्लास्टिक झोला प्रतिबन्ध गर्ने नीतिलाई कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्नुपर्नेछ। जसले प्लास्टिकको उत्पादन र प्रयोगलाई घटाउनेछ। साथै, वैज्ञानिक ठोस फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीलाई सुधार गर्न बजेट विनियोजन गर्नुपर्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग
नेपालको प्लास्टिक प्रदूषण समस्या समाधान गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र अनुभव आदानप्रदान आवश्यक छ। सरकारले अन्य राष्ट्रहरूका सफल प्लास्टिक व्यवस्थापन अभ्यासहरूबाट पाठ सिकेर तिनलाई अपनाउन आवश्यक छ।
निष्कर्ष: प्लास्टिक प्रदूषण नियन्त्रणका लागि सामूहिक प्रयास आवश्यक
प्लास्टिक प्रदूषणले नेपालको वातावरण र मानव जीवनमा गम्भीर असर पुर्याइरहेको छ। सरकार, गैरसरकारी संगठनहरू, उद्योगहरू, र सर्वसाधारण सबैको सक्रिय सहभागिता बिना प्लास्टिक प्रदूषण नियन्त्रण असम्भव छ। प्लास्टिकको असरबारे जनचेतना फैलाउनु, पुन: प्रयोग प्रवर्द्धन गर्नु, र सरकारी नीति प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्नु नै यसको व्यवस्थापनको लागि आवश्यक प्रमुख कदमहरू हुन्।
यदि प्लास्टिक प्रदूषणलाई नियन्त्रण गर्न आजको दिनमा ठोस कदम चालिएन भने भविष्यमा नेपालले आफ्नो पर्यावरणीय धरोहर र मानव स्वास्थ्यमा ठूलो क्षति व्यहोर्नुपर्नेछ। अत: प्लास्टिकमुक्त समाज निर्माणका लागि हाम्रा प्रयासहरूलाई अझ सशक्त बनाउन आवश्यक छ।
लेखक: पुष्पा शर्मा, वरिष्ठ वातावरण पत्रकार
प्रतिक्रिया
सम्बन्धित खवर
